P. R. [ Birn.me ]

ANB otvorila dio dosijea komunističkih tajnih službi

Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB) je prošlog marta ukinula oznaku tajnosti sa arhive UDB-e i OZN-e iz perioda do 1948. godine, navodeći da je dokumentacija predata Državnom arhivu Crne Gore.

ANB je u martu prošle godine donijela odluku o ukidanju oznake tajnosti podataka u dokumentacionom fondu Odjeljenja za zaštitu naroda (OZNA) i Uprave državne bezbjednosti (UDBA) do 1948. godine, odnosno do Rezolucije Informbiroa.

U odluci koju je 27. marta 2024. potpisao tadašnji direktor ANB Boris Milić navodi se da je Komisija za preispitivanje tajnosti podataka ocijenila da ne postoji opasnost da bi otkrivanjem dokumenata mogle nastupiti štetne posljedice za bezbijednost i odbranu Crne Gore.

„Uzimajući u obzir da dokumentaciona građa nije nastala u radu SDB i ANB te činjenicu da su od njihovog nastanka do danas prošli apsolutno svi propisani rokovi za čuvanje podataka“, navodi se u odluci.

Odluke komisije dostavljene su BIRN-u na osnovu zahtjeva za slobodan pristup informacijama.

U odluci ANB-a se navodi da je veći dio dokumentacije tajnih službi iz perioda do 1948. godine predat Državnom arhivu Crne Gore kao i da, zbog društvenog i naučno-istorijskog značaja, nema zakonskih ograničenja za njihovo korišćenje. Iz Državnog arhiva nijesu odgovorili na pitanja BIRN-a da li im je ANB dostavila dokumentaciju i na koji način je građani mogu koristiti.

Odlukom ANB-a iz prošlog marta odlučeno je da se stepen tajnosti ostalih dokumenata koji sadrže podatke UDBA i SDB promjeni iz „strogo tajno“ u „tajno“, navodeći da bi njihovim objelodanjivanjem mogle nastupiti teže posljedice za bezbjednost Crne Gore. Pojašnjeno je da se u dokumentaciji bivših službi, sa kojih je skinuta oznaka povjerljivosti „državna tajna“, nalaze dosijei koji se odnose na „unutrašnje neprijatelje“ i „unutrašnji ekstremizam“ kao i dosijea iz perioda Rezolucije Informbiroa.

„U odnosu na lica na koja se odnose ti dosijei kao i njihove srodnike u prvom stepenu, cijenim svrsishodnim da ova kategorija lica u slučaju podnošenja zahtjeva može ostvariti uvid u dosijea uz obavezu zaštite lica koja su prikupljala podatke i identiteta izvora“, navodi se u odluci koju je potpisao Milić.

„Iz razloga kako građanima ne bi bilo uskraćeno pravo koje su mogli ostvariti prije više od dvije decenije“, dodaje se.

Osnovana 1944. i 1946. godine, OZNA i UDBA su imale širok spektar ovlaštenja i prvenstveno su bila odgovorne za unutrašnju državnu sigurnost. Njihov glavni interes je bio suočavanje sa takozvanim domaćim neprijateljima kao što su nacionalisti, separatisti ili protivnici Komunističke partije Jugoslavije.

UDBA je raspuštena 1990. godine početkom ratova u bivšoj SFRJ, a bivše republike su kao nezavisne države formirale zasebne obaveštajne službe.

Peruničić podizao stepen tajnosti

Članom 19 Zakona o tajnosti podataka predviđeno je da posebna komisija državnog organa najmanje jednom u tri godine može preispitati tajnost podataka koje organ posjeduje. U članu 21 zakona navodi se da arhivska građa koja sadrži podatke koji se odnose na poslove bezbjednosti i odbrane, a čijim bi objavljivanjem mogle nastupiti štetne posljedice za javni interes ili bezbjednost Crne Gore, mora biti dostupna za korišćenje po isteku roka od 50 godina od njenog nastanka.

Arhivska građa koja sadrži lične podatke dostupna je za korišćenje po isteku 70 godina od njenog nastanka i najmanje 20 godina od smrti lica na koje se odnosi. Ta dokumenta se mogu koristiti i ranije ako na to pristane osoba na koju se odnose, supružnik, djeca ili roditelji u slučaju smrti.

Prema Zakonu o arhivskoj djelatnosti sve državne institucije su dužne da nakon 30 godina od proglašenja dosijea tajnim, dokumenta predaju Državnom arhivu.

Odlukom Komisije koju je u avgustu 2015. potpisao tadašnji vršilac dužnosti direktora ANB-a Dejan Peruničić podignut je stepen tajnosti podataka iz dokumentacionog fonda bivših službi bezbjednosti iz stepena „tajno“ u „strogo tajno“. Tada je ocijenjeno da će podizanje stepena tajnosti obezbijediti adekvatniju zaštitu nacionalnih interesa i bezbjednosti države koji bi neovlašćenim otkrivanjem podataka mogli biti ugroženi.

U odluci je tada pojašnjeno da dokumentacioni fond OZNA, UDBA i SDB sadrži podatke značajne zbog sadržaja ali i koriščenja sredstava i metoda za njihovo prikupljanje, kao i da je potrebno zaštititi agente koji su prikupljali podatke i njihove izvore.

„Objelodanjivanje podataka moglo bi onemogućiti ili dovesti u opasnost dalje prikupljanje podataka, odnosno adekvatno postavljanje, sprečavanje i suprostavljanje potencijalnim bezbjednosnim rizicima po nacionalnu i međunarodnu bezbjednost“, navodi se u odluci.

Peruničiću se sudi pred Višim sudom u Podgorici zbog zloupotrebe službenog položaja i nezakonitog prisluškivanja i praćenja brojnih ličnosti iz javnog života Crne Gore.

Članom 18 Zakona o ANB-u Agencija je dužna da građane, na njihov pisani zahtjev, obavijesti da li su o njima preduzimane mjere prikupljanja podataka i da li Agencija vodi evidenciju njihovih ličnih podataka i da im stavi na uvid dokumenta o prikupljenim podacima. Dokumenti koji se stavljaju na uvid ne mogu da sadrže podatke​​ o službenicima Agencije koji su prikupljali podatke, izvorima podataka, kao ni lične podatke o trećim licima.​​

Zakonom je predviđeno da Agencija nije obavezna da dostavi na uvid dokumenta ako bi to otežalo ili onemogućilo izvršenje njenih poslova ili bi moglo dovesti do ugrožavanja bezbjednosti drugog lica. U tom slučaju mora obavijestiti podnosioca zahtjeva u roku od 15 dana.

Vlast zaboravila na lustraciju

U Crnoj Gori su tadašnje opozicione partije 2016. godine tražile otvaranje tajnih dosijea iz komunističkog doba i iz ratnih 90-ih godina, ali ta dokumenta nikada nisu objavljena. Nakon smjene vlasti u Crnoj Gori Vlada na čijem je čelu bio Zdravko Krivokapić je u decembru 2020. obećala zakon o lustraciji na osnovu kojeg bi se iz javnog života udaljili zvaničnici koji snose krivicu za kršenja ljudskih prava u prošlosti.

Iz Vlade su u januaru 2022. godine najavili da će predložiti zakon do kraja godine, ali je Krivokapićevoj vladi u međuvemenu izlasano nepovjerenje u Skupštini Crne Gore.

Advokat iz Podgorice Nikola Angelovski smatra da kontrola nad službama bezbjednosti u Crnoj Gori nikada nije do kraja sprovedena, upozoravajući da su tajne službe još od 1945. godine zloupotrebljavale svoju moć. Angelovski je prošlog juna pokrenio peticiju za donošenje zakona o otvaranju dosijea i dokumenata civilnih i vojnih obavještajnih službi Crne Gore.

„Otvaranje dosijea i dokumentacije tajnih službi jedan je od prvih koraka u pravnom savladavanju autoritarne komunističke i tranzicione prošlosti, čiji je prvenstveni cilj da se žrtvama prethodne autoritarne vlasti i drugim građanima omogući uvid u ta akta i u imena osoba koje su takva akta o njima sačinjavala“, kazao je Angelovski BIRN-u.

Nakon pada Berlinskog zida prije tri decenije, brojne istočnoevropske države otvorile su arhive tajnih službi i donijele zakone kojima je pripadnicima službi bezbjednosti i njihovih doušnika zabranjeno djelovanje u javnom životu. Otvaranje arhiva iz komunističkog doba u nekim zemljama izazvalo je kontroverze jer su na hiljade ljudi bili izloženi diskriminaciji zbog toga što su se njihova imena pojavljivala negdje u nekim dokumentima.

U izvještaju iz oktobra 2021. Evropski parlament je osudio „očigledan nedostatak volje nadležnih organa da otvore bivše jugoslovenske arhive“, navodeći da se posebno treba omogućiti pristup dosijeima UDBA-e i KOS-a (Kontraobaveštajne službe u okviru Jugoslovenske narodne armije).

Bezbednosno-informativna agencija (BIA) u Srbiji je u februaru 2004. godine državnom arhivu ustupila određene dosijee iz komunističkog perioda nakon Drugog svjetskog rata.

Hrvatska je u septembru 2014. državnom arhivu predala svu dokumentaciju tajnih službi za period 1937. do 1990. godine, dopuštajući uvid javnosti uz određena ograničenja. Tu dokumentaciju čine uputstva, naredbe, zapisnici sa saslušanja i spiskovi osoba koje su djelovale protiv države, zbog čega su dokumenta djelimično dostupna javnosti.

U Sloveniji je spisak dokumenata koja se odnose na rad tajnih službi SFRJ dostupan i na sajtu Arhiva Republike Slovenije, uz pojašnjenje da je dokument javno dostupan ili je potrebna dozvola za pristup. Nacionalni arhiv u Sloveniji omogućava korisnicima da za novčanu nadoknadu dobiju elektronske kopije dokumenata.

Angelovski smatra da bi otvaranje dosijea u Crnoj Gori trebalo da omogući proces lustracije, rehabilitaciju žrtava i izučavanje autoritarne prošlosti.

„Iskustva postkomunističkih zemalja ukazuju da je otvaranje dosijea moćan mehanizam suočavanja sa nasljeđem autoritarne prošlosti i put ka uspostavljanju pravne države i pravde u tranzicionim demokratijama“, tvrdi Angelovski.