M.V.

Događaji koji su obilježili 2024.

Novi sukobi na Bliskom istoku, ponovni izbor Trampa, pad vlada u Njemačkoj i Francuskoj...

Godinu koja je za nama obilježili su ponovni izbor Donalda Trampa za predsjednika SAD, eskalacija sukoba na Bliskom Istoku i u Ukrajini, uz brojne žrtve, izborni procesi i novi stari lideri u Rusiji i EU, pad sirijskog predsjednika Bašara al-Asada sa vlasti, pad vlada Njemačke i Francuske, kao i atentat na slovačkog premijera Roberta Fica.

• Poslije izbora u Rusiji održanih u martu Vladimir Putin počeo je peti madat. Ursula fon der Lajen takođe je ostala na čelu Evropske komisije nakon izbora za Evropski parlament u junu, na kojima je, inače, ojačala desnica.
• Švedska je postala članica, a Mark Rute generalni sekretar NATO-a. Prvog dana 2024. godine Ujedinjeni Arapski Emirati, Egipat, Iran i Etiopija pristupili su BRIKS-u. BRIKS su prvobitno sačinjavali Brazil, Rusija, Indija, Kina i Južnoafrička Republika, a vremenom su toj asocijaciji zemlja globalnog Juga počeli da pristupaju i drugi, dok je više zemalja najavio pristupanje.
• Vojno pomorske snage SAD i Britanije izvele su 12. januara udare na mete Huta u Jemenu. Bilo je to prvo direktno angažovanje ovih zemalja protiv borbenih potencijala Huta, koje inače podržava Iran. Huti, šiitska militantna grupa sa krajnjeg jugozapada Arabije u prethodnom periodu intenzivno su napadali komercijalne, trgovače brodove u Crvenom moru, u međunarodnim vodama. Frederik X postao je 14. januara novi kralj Danske, pošto je njegova majka Margareta II odlučila da se povuče sa prijestola nakon 52 godine vladavine.

• Promjena na prijestolu obavljenja je prigodnom ceremonijom, uz prisustvo novog prijestolonasljednika Kristijana, nakon čega je kraljica Margareta formalno napustila palatu Kristijansborg u Kopenhagenu. Kraljica Margareta, najduže vladajući monarh u istoriji Danske, prijesto je naslijedila od oca kralja Frederika IX u januaru 1972. godine.
• Američki biznismen Ilon Mask saopštio je 30. januara da se prvi pacijent kome je u mozak implantiran čip kroz program Telepatija njegove kompanije Neuralink uspješno oporavlja. Kompanija Neuralink je prethodno navela da je njen početni cilj da omogući ljudima da kontrolišu kompjuterski kursor ili tastaturu koristeći samo svoje misli.

• Ruski opozicionar Aleksej Navaljni umro je 16. februara u kazneno popravnoj koloniji IK-3 u arktičkom krugu, na sjeveru Urala, u 48. godini. Navaljni, po profesiji pravnik, aktivno je počeo da se bavi politikom 2000. godine, kao član partije Jabloko, a ozbiljnije je ušao u politiku tokom protesta u Rusiji 2011/12. godine. Kandidatura na predsjedničkim izborima 2018. mu je odbijena sudski, jer je ustanovljeno da je 2013. u Kirovu osuđen na pet godina zatvora uslovno za pronevjeru, odnosno prisvajanje drvne građe u vrijednosti oko 500.000 dolara iz državne kompanije. Poslije trovanja nervnim agensom u Sibiru 2020. godine, za šta je optužio ruske vlasti, boravio je u Njemačkoj na liječenju. U Rusiju se vratio 17. januara 2021. i odmah po slijetanju bio uhapšen. Osuđen je u više navrata, posljednji put avgusta 2023., kada je proglašen krivim zbog, kako je navedeno, osnivanje i finansiranje ekstremističke organizacije.

• Savjet Evropske unije pokrenuo je 19. februara vojno pomorsku operaciju za zaštitu slobode plovidbe u Crvenom moru i Persijskom zalivu EUNAVFOR ASPIDES, u oblastima koje jemenski Huti ugrožavaju brojnim napadima na komercijalna plovila.

U operaciji su učestvovale vojno pomorske snage Belgije, Estonije, Finske, Francuske, Njemačke, Grčke, Italije, Letonije, Holandije i Švedske. Na sjeveru pojasa Gaze 29. februara poginulo je preko stotinu Palestinaca, a više od 700 ranjeno dok su čekali u redu za hranu. Izraelski zvaničnici tvrdili su da je veliki broj žrtava rezultat stampeda, dok su predstavnici Hamasa tvrdili da su žrtve rezultat napada izraelske vojske. Međutim, zvaničnici izraelskog IDF-a nisu negirali da su njihovi pripadnici pucali na Palestince koji su krenuli prema vojnicima i kontrolnom punktu. Prema palestinskim izvorima, u napadu kod Necarim koridora, na sjeveru pojasa Gaze, tada je u redu za hranu poginulo 118 palestinskih civila, a ranjeno ili povrijeđeno 760.

• Generalni sekretar NATO Jens Stoltenberg saopštio je 7. marta da je Švedska zvanično postala 32. članica Alijanse. Stoltenberg je tada naglasio da time NATO jača, a Švedska i cijela Alijansa postaju bezbjedniji. Predsjednik Mađarske Tamaš Suljok potpisao je dva dana ranije dokument kojim je odobreno pristupanje Švedske.
• U Krasnogorsku, u Moskovskoj oblasti, 22. marta se dogodio teroristički napad u koncertnoj dvorani Krokus siti hol, u kome je stradalo 145 osoba, dok je 551 ranjena. Teroristi su pucali u ljude iz neposredne blizine, napadali hladnim oružjem i bacali eksplozivne naprave, a uslijedio je veliki požar. Napad na dvoranu Krokus siti hol, u Krasnogorsku, u predgrađu Moskve, izveli su muslimanski ekstremisti. Skupština Indonezije donijela je odluku 28. marta da dodijeli poseban status prijestonici Džakarti, nakon što je odlučeno da novi glavni grad, administrativno središte bude Nusantara, na istoku ostrva Borneo.

Džakarta je ugrožena zbog slijeganja, pošto grad sa desetak miliona stanovnika postepeno tone, u prosjeku od 1 do 15 cm godišnje, a gotovo polovina površine grada nalazi se ispod nivoa mora. Izgradnja Nusantare, nove prijestonice, zamisao je predsjednika Džoka Vidoda, a preseljenje administracije planirano je do kraja 2024. godine.

• Najveća ukrajinska termoelektrana Tripilska, u oblasti Kijeva, potpuno je uništena u ruskom bombardovanju 11. aprila. Termoelektrana Tripliska bila je vodeći snabdjevač električnom energijom Kijevske, Čerkaške i Žitomirske oblasti. U gruzijskoj prijestonici Tbilisi izbile su demostracije 1. maja, zbog najave donošenja Zakona o transparentnosti stranog uticaja. Novi zakon predviđa da se organizacije koje dobijaju više od 20 odsto sredstava iz inostranstva registruju kao zavisne od stranog uticaja.
• Tokom protesta u Tbilisiju policija je privela 63 osobe, a šest policajaca je povrijeđeno. Predstavnici opozicije vjeruju da je novi zakon usvojen pod uticajem Moskve. Gruzijska predsjednica Salome Zurabišvili prethodno je najavila da će staviti veto na novi zakon.
• U Novoj Kaledoniji izbili su nasilni nemiri 13. maja, a francuska vlada je dva dana kasnije proglasila vanredno stanje na toj prekomorskoj teritoriji i na ostrvo iz Francuske poslala pojačanje od 1.000 policajaca. Bunt praćen žrtvama, paljevinama i pljačkama izbio je zbog nezadovoljstva matičnog stanovništa, Kanaka, izbornim zakonom koji izjednačava prava doseljenika sa starosjediocima. Na Novoj Kaledoniji su prethodno održani refrendumi na kojima je odvajanje od Francuske odbačeno.
• Robert Fico, predsjednik vlade Slovačke, ranjen je 15. maja, u atentatu. Pucnjava se dogodila ispred doma kulture, u gradu Handlova, sjeveroistočno od Bratislave, gdje je prethodno održana sjednica Vlade Slovačke.

Napadač je bio Juraj Cintula, pjesnik i osnivač Pokreta protiv nasilja, koji je kritikovao Fica zbog toga što, po njemu, nije činio dovoljno da obuzda kocku u zemlji.

Predsjednik Irana Ebrahim Raisi i ministar spoljnih poslova te zemlje Hosein Amir Abdolahijan poginuli su 19. maja kada se njihov helikopter srušio dok je prelazio iznad planinskog terena tokom jake magle, na sjeverozapadu Irana, u regionu Verzegan, u graničnom pojasu sa Azerbejdžanom. Ruske mirovne snage povukle su se 12. juna iz oblasti Nagorno Karabah (Gornji Karabah), jermenske etničke enklave unutar Azerbejdžana. Ruske mirovne snage, u početku brojnosti 1.960 vojnika, došle su sa mandatom razdvajanja prethodno sukobljenih strana, pošto su prestala direktna neprijateljstva novembra 2020. godine.

• Septembra 2023, godine, Azerbejdžan je preuzeo kontrolu nad Karabahom, okončavši nezavisnost regiona od Bakua, primoravši pritom praktično cjelokupno jermensko stanovništvo da napusti Karabah. U Jerevanu, u Jermeniji, paralelno je došlo do masovnih protesta. Osnivač Vikiliksa, australijski novinar Džulijan Asanž napustio je 25. juna Britaniju put Marijanskih ostrva, američke teritorije u Pacifiku. Tužioci iz SAD izjavili su prethodno da bi on trebalo te sedmice da prizna krivicu za kršenje američkog zakona o špijunaži, pošto je u sklopu sporazuma, pristao na priznanje po jednoj tački.

Optužnica ga tereti za zavjeru radi pribavljanja i objelodanjivanja povjerljivih dokumenata nacionalne odbrane SAD. Vikiliks je 2010. objavio stotine hiljada povjerljivih američkih vojnih dokumenata o ratovima SAD u Avganistanu i Iraku, uz niz diplomatskih depeša. U više od 700.000 dokumenata bilo je diplomatske prepiske i izvještaja sa bojnog polja, kao i video snimak iz 2007. na kom američki borbeni helikopter puca u Iraku i ubija desetinu ljudi, uključujući dvoje novinara Rojtersa. Asanž je prvi put uhapšen u Britaniji 2010. na osnovu evropskog naloga, kasnije odbačenog. Iz ambasade Ekvadora, gdje je boravio sedam godina, izvučen je 2019., kada je zatvoren zbog neplaćanja kaucije, a potom se gotovo pet godina borio protiv izručenja SAD.

• Zemlje članice NATO-a izabrale su 26. juna holandskog predsjednika vlade Marka Rutea za generalnog sekretara Alijanse. Rute je izabran za čelnika NATO pošto je njegov jedini protivkandidat za tu funkciju, rumunski predsjednik Klaus Johanis, objavio nedjelju dana ranije da odustaje od kandidature. Tadašnji generalni sekretar NATO-a Jens Stoltenberg pohvalio je istog dana svog nasljednika Rutea kao "snažnog lidera i graditelja konsenzusa".

• Predstavnici tri države regiona Sahela - Niger, Mali i Burkina Faso - potpisali su 6. jula sporazum o obrazovanju konfederalne zajednice. Tri zapadnoafričke zemlje, na čijem čelu se nalaze vojne uprave, odlučile su se za blisku saradnju, međusobno pomaganje na svim nivoima, kao i na zajednički otpor i odbranu u slučaju da neka od tri zemlje bude ugrožena.
• Odbačeno je dotadašnje pripadništvo zajednici zemalja Zapadne Afrike ECOWAS, kao i prethodna tradicionalna bliskost sa Francuskom, koja je donedavno u tim zemljama bila vojno prisutna. Sporazum je potpisan na prvom samitu Saveza država Sahela (AES), a vojni lider Nigera general Abdurahaman Tiani opisao je ovaj događaj kao kulminaciju riješenosti i zajedničke volje da se povrati nacionalni suverenitet.
• Na Donalda Trampa, tada kandidata republikanaca na predstojećim predsjedničkim izborima u SAD 13. jula je izvršen atentat, tokom kojeg je lakše povrijeđen u uvo. Napad se dogodio dok se Tramp nalazio na bini, tokom mitinga u Batleru, Pensilvanija. Osoba koja je tokom mitinga u Pensilvaniji pucala na Trampa ubrzo je ubijena, a u incidentu je poginuo i jedan posetilac mitinga. Šeik Hasina Vazed, predsjednica Vlade Bangladeša podnijela je ostavku i pobjegla u susjednu Indiju 5. avgusta, vojnim avionom. Zemlju je napustila poslije masovnih nemira, uprkos činjenici da je na izborima u januaru, koje je opozicija bojkotovala, osvojila četvrti mandat.

• Ukrajinska skupština, Vrhovna Rada, izglasala je 20. avgusta zabranu kanonske Ukrajinske pravoslavne crkve (UPC). Zakon koji je podržalo 265 poslanika, a postao je pravosnažan 30 dana po objavljivanju. Brojni pripadnici libanske militantne šiitske grupe Hezbolah, uključujucÌ neborbeno osoblje, povrijeđeni su 17. i 18. septembra, prilikom eksplozija pejdžera i radiokomunikacionih uređaja. Najmanje 37 lica je poginulo a oko 3.000 je ranjeno, mnogi teško, u spektakularnoj akciji izraelske tajne službe. Više od 400 povrijeđenih bilo je u kritičnom stanju, a među povrijeđenima bio je i ambasador Irana u Bejrutu. Talas eksplozija trajao je oko sat vremena nakon prvih detonacija. Izraelska vojska nije komentarisala ove događaje.
• Lider Hezbolaha Hasan Nasralah ubijen je takođe u izraelskom napadu, deset dana kasnije. Na opštim izborima u Austriji 29. septembra najviše glasova dobila je krajnje desničarska Slobodarska partija Austrije (FPO) osvojivši 29,2 odsto glasova. Drugoplasirana je bila umjerena desna Austrijska narodna partija kancelara Karla Nehamera koja je osvojila 26,2 odsto glasova, a socijaldemokrate su dobile 20 odsto glasova. FPO je inače, zajedno sa vladajućom mađarskom strankom Fides i češkom desnom strankom ANO, krajem jula osnovala poslaničku grupu "Patriote za Evropu", treću po veličini u Evropskom parlamentu. Izraelska vojska započela je 1. oktobra invaziju na Liban, a saopšteno je da je cilj akcije demontaža i uništenje infrastrukture Hezbolaha. Portparol IDF Hagari izjavio je da je kopnena akciju preduzeta da bi se obezbijedilo da svih 60.000 Izraelaca mogu da se "bezbjedno vrate u svoje domove u sjevernom Izraelu".

• Kandidat Republikanaca, bivši predsjednik Donald Tramp pobijedio je na izborima za predsjednika Sjedinjenih Američkih Država 5. novembra. Po broju dobijenih glasova daleko je prevazišao protivkandidtkinju Kamalu Haris, predstavnicu Demokrata. Tramp, budući 47. predsjednik SAD osvojio je 312 od potrebnih 270 elektorskih glasova, a Kamala Haris 226. Republikanci su takođe zadobili većinu u oba doma Kongresa, Senatu i Predstavničkom domu. Tramp je protivkandidatkinju Kamalu Haris pobijedio u svih sedam takozvanih kolebljivih država. Glavni slogan Trampa, kao i prethodni put, bio je da će "Ameriku ponovo učiniti velikom!" Indija je 17. novembra uspješno testirala hipersoničnu raketu dugog dometa domaće proizvodnje. Raketa, koju je razvila državna Organizacija za istraživanje i razvoj odbrane sa partnerima u odbrambenoj industriji te zemlje, dizajnirana je da nosi teret za domete veće od 1.500 kilometara. Probno ispaljivanje obavljeno je sa ostrva Abdul Kalam kod istočne obale države Odiša. Indija je tim putem svrstana među nekoliko nacija koje posjeduju tako napredne tehnologije. Trenutno ih posjeduju SAD, Rusija, Kina, Sjeverna Koreja, a više zemalja radi na njima. Hipersonične rakete su vrhunac savremene raketne tehnologije, lete niže, teže ih je otkriti, do ciljeva dolaze brže, sa mogućnošću da metu izmijene po lansiranju.
• Francuski parlament izglasao je 4. decembra nepovjerenje vladi na čelu sa Mišelom Barnijeom, a 23. decembra kabinet francuskog predsjednika Emanuela Makrona objavio je da je imenovana nova vlada, na čelu sa premijerom Fransoom Bajruom. Prethodno je Makron u junu odlučio da raspusti parlament, što je dovelo do prevremenih izbora koji su rezultirali parlamentom podijeljenom u tri grupe bez jasne većine.

• Ustavni sud Rumunije poništio je 6. decembra rezultate prvog kruga predsjedničkih izbora. Desno opredijeljeni Kalin Đorđesku, za kog važi da je sklon Moskvi, dobio je najviše glasova u prvom krugu. Odlazeći predsjednik Rumunije Klaus Johanis objavio je prethodno dokumenta sa kojih je skinuta oznaka tajnosti, a u kojima je opisana navodna visoko organizovana kampanja za Đorđeskua na društvenim mrežama. 
• Dokumenti sadrže obavještajnu procjenu da Rusija izvodi hibridne napade na Rumuniju. Sirijski pobunjenici zauzeli su 8. decembra Damask, glavni grad te zemlje.  Uprkos njihovim munjevitim uspjesima prethodnih dana, tako brz pad Damaska zaprepastio je svijet. Zvaničnici novih vlasti, dojučerašnji gerilci motivisani islamskim fanatizmom, izrazili su spremnost da sarađuju sa međunarodnom zajednicom. Bašar el Asad, dugogodišnji predsjednik Sirije napustio je sa porodicom zemlju put Moskve, gdje je dobio azil. 
• Ruske snage, prethodno aktivne u građanskom ratu u toj zemlji, nisu reagovale, a ostaje pitanje njihovih baza, jedinih koje Moskva ima na Mediteranu. Parlament Južne Koreje izglasao je 14. decembra opoziv predsjednika te zemlje Jun Suk Jeola, nakon što je on prethodno uveo vanredno stanje da bi, kako je naveo,  iskorijenio „antidržavne snage". On je vanredno stanje ukinuo nekoliko sati kasnije, pošto se skupština usprotivila toj odluci. Njemačka vlada kancelara Olafa šolca pala je 16. decembra nakon što joj je izglasano nepovjerenje. Za opstanak Šolcove vlade glasalo je 207 poslanika, 394 je bilo protiv, a 116 poslanika je bilo uzdržano. Šolc je prethodno zatražio od Bundestaga izglasavanje povjerenja i izgubio je na glasanju nakon što se vladajuća koalicija raspala. On je zahtjev za glasanje o povjerenju podnio nakon što je došlo do raspada vladajuće koalicije, izazvanog Šolcovom odlukom da smjeni ministra finansija Kristijana Lindnera.

Zbog toga je došlo do podjele na Socijaldemokrate i Zelene, sa jedne, i Lindnerove Liberale, sa druge strane. Njemački predsjednik Frank-Valter Štajnmajer raspustio je 27. decembra  Bundestag i raspisao prijevremene parlamentarne izbore za 23. februar 2025. godine. General Igor Kirilov, načelnik sektora za radiološku, hemijsku i biološku zaštitu Oružanih snaga Rusije ubijen je 17. decembra u eksploziji na jugoistoku Moskve.  Eksplozivna naprava bila je postavljena u skuter naslonjen kod ulaza u zgradu u kojoj je Kirilov boravio, a osim Kirilova, u eksploziji je stradao i njegov pomoćnik.