Tim Gosling  [ DW ]

06. 06. 2025. 10:37

Desničarski populisti iz Centralne Evrope kreću u ofanzivu

Lideri i oni koji to žele da budu na političkoj desnici iz cijele Evrope, okupili su se prošle nedjelje u mađarskoj prijestonici na konferenciji CPAC Mađarska 2025 – četvrtom budimpeštanskom izdanju američke Konzervativne političke akcione konferencije (CPAC).

Tamo su iznijeli svoje zamjerke na račun onoga što vide kao prijetnju nacionalnom suverenitetu od strane EU, kao i zbog „rodne i woke ludosti“, najavljujući rađanje „doba patriota“.

Mađarski premijer Viktor Orban bio je glavna zvezda događaja, obraćajući se publici među kojom je bilo i onih koji su doputovali iz svih krajeva svijeta. Orban je slavio haos koji je, po njegovim riječima, izazvao „Trampov tornado“ i pozvao „konzervativce“ da iskoriste šansu koju im to pruža:

„Moramo da se vratimo kućama i svi da pobijedimo na svojim izborima. Poslije Amerike, mi Evropljani ćemo povratiti svoje snove i zauzeti Brisel!“

'Svetionik“ za istomišljenike

To je ambiciozno, jer, iako su lideri njemačke AfD, španske Voks i austrijske Slobodarske partije (FPÖ) ostvarili znatan napredak na nedavnim izborima, desničarski i krajnje desničarski populisti upravljaju tek ponekim evropskim državama — osim na istoku.

U fokusu CPAC-a bila je i istaknuta trojka iz centralne Evrope: slovački premijer Robert Fico, bivši i potencijalno budući češki premijer Andrej Babiš i bivši poljski premijer Mateuš Moravjecki.

Orban već duže vrijeme nastoji da ovu regiju pretvori u središte desničarskog populizma, izgrađujući mrežu kojom promoviše svoj uspjeh kao svetionik za istomišljenike i političke saveznike širom svijeta.

„Danas imamo transnacionalno učenje koje se kreće s istoka ka zapadu Evrope, što je prilično rijetka pojava“, rekao je za DW Danijel Hegeduš iz njemačkog ogranka Maršalovog fonda (GMFUS).

I Orban i CPAC dali su značajan doprinos u tom pogledu, ali isto tako i mreže koje finansiraju i organizuju kako državne institucije, tako i političke i vjerske grupe sa lokalnog nivoa, koje su se proširile po regionu i izvan njega.

Sve one doprinose povezivanju i objedinjavanju desničarskih populističkih snaga i guraju njihove narative u širu javnost.

Mađarska i Poljska – ključna osovina

U središtu tih mreža uticaja nalaze se institucije koje finansira mađarska vlada. Među njima su Dunavski institut, Koledž Matijas Korvinus (MCC) i Centar za fundamentalna prava, koji je i organizovao CPAC Mađarska 2025.

Sa ograncima koji se šire po regionu i još dalje, ove institucije okupljaju istomišljenike među akademskim građanima i aktivistima na događajima koje organizuju i vode medije ne samo u centralnoj i istočnoj Evropi, već i u Briselu i Velikoj Britaniji. Među tim medijima su The European Conservative, Brussels Signal i Remix.

MCC, koji vodi koledže u Mađarskoj, Slovačkoj i Austriji, sarađuje i sa izrazito konzervativnim grupama povezanim sa Katoličkom crkvom, poput poljske organizacije Ordo Iuris.

„Mađarska i Poljska čine ključnu osovinu ove mreže“, rekla je za DW Žužana Seleni, bivša poslanica Orbanove stranke Fides i sadašnja direktorka Instituta za demokratiju Centralnoevropskog univerziteta.

„Pokretanje lančane reakcije"

Analitičari iz trusta mozgova Political Capital sa sjedištem u Budimpešti navode da je cilj tih mreža da „pokrenu lančanu reakciju i izazovu promjene na evropskom nivou“, kako bi se zaustavili napori EU da obuzda Orbanov napad na demokratiju u Mađarskoj i osigura opstanak režima.

„Evropsko izdanje CPAC-a poruka je o onome čemu krajnja desnica širom svijeta teži: moći kakvu ima Viktor Orban“, kaže Klara Dobrev, poslanica Evropskog parlamenta iz levičarske mađarske opozicione stranke Demokratska koalicija.

A svakako je tačno da mađarski premijer sa autoritarnim tendencijama prednjači sopstvenim primjerom. Njegova dominacija političkom scenom u Mađarskoj izaziva divljenje onih koji žele da preuzmu njegov model.

Orban sada želi da dodatno učvrsti svoju vlast novim „zakonom o transparentnosti“, koji bi njegovoj vladi omogućio da stavi na crnu listu organizacije za koje procijeni da „ugrožavaju suverenitet Mađarske koristeći strana sredstva za uticanje na javni život“.

Kritičari upozoravaju da će taj zakon, inspirisan represivnim ruskim zakonodavstvom, ugušiti svaku kritiku. Takođe strahuju da bi i druge vlade mogle da krenu istim putem.

„Saradjujemo sa partnerima u mnogim drugim državama EU“, rekla je Marta Pardavi iz mađarske nevladine organizacije Helsinški odbor na onlajn panel diskusiji o predloženom zakonu o transparentnosti, koju je 28. maja organizovao GMFUS. „Veoma su svjesni da se takvi zakoni mogu preslikati. EU nije više samo jedinstveno tržište – ona postaje i neliberalno tržište“, rekla je ona.

Zastrašivanje nevladinog sektora u Slovačkoj

Otkako je 2023. ponovo došao na vlast, Robert Fico je u Slovačkoj progurao sličan zakon, doduše blažeg karaktera, koji se posebno obrušava na tzv. „političke nevladine organizacije“, poput pravnog nadzornog tela Via Iuris.

Katarina Batkova, izvršna direktorka Via Iuris, izjavila je na panelu da je efekat tog zakona bio „zastrašujući“ – strah se širi među organizacijama koje ne znaju kako da se prilagode novim pravilima, koja su namjerno neodređena kako bi vlastima ostavila prostor za obračun.

Hoće li se populista Babiš vratiti na vlast u Pragu?

Nakon što su proslavili tijesnu pobjedu Karola Navrockog na predsjedničkim izborima u Poljskoj u nedelju, neliberalne snage u regionu sada svoj sljedeći podsticaj traže u Češkoj. Ta zemlja bi u oktobru trebalo da održi parlamentarne izbore, a čini se da su Andrej Babiš i njegova stranka ANO favoriti.

Češki milijarder je postao radikalniji u nastojanju da se vrati na vlast, a prošle godine se pridružio Orbanu, Marin Lepen iz Francuske i još jedanaest evropskih partija u osnivanju grupe „Patriote za Evropu“ u Evropskom parlamentu.

„Pobjeda Babiša omogućila bi Orbanu da kaže kako neliberalne snage imaju većinu u Višegradskoj grupi, s tim da je Poljska izuzetak“, napominje Danijel Hegeduš.

Da li je ovo trenutak desnih-populista?

Iako su Orbanove mreže uspješno pogurale narative krajnje desnice ka evropskom mejnstrimu, on se godinama muči da izgradi funkcionalni međunarodni savez. Ostaje da se vidi da li će „Patriote za Evropu“ donijeti uticaj na politiku EU kojem Orban teži – i koliko će taj savez biti stabilan.

Lideri francuske krajnje desnice, na primjer, nisu prisustvovali konferenciji CPAC Mađarska 2025. A pošto je Babiševo poslovno carstvo rašireno po Evropskoj uniji, on u Briselu obično nastupa oprezno.

Donald Tramp je pomogao u produbljivanju veza i koordinacije sa desničarsko-populističkim i nacionalističkim grupama iz SAD, što je dovelo i do prve konferencije CPAC u Poljskoj, održane neposredno pred tamošnje predsjedničke izbore 1. juna. Ipak, ostaje nejasno koliki zamah Tramp zapravo može da donese.

Iako je američka sekretarka za unutrašnju bezbjednost Kristi Noem održala glavni govor na CPAC-u u Poljskoj i pozvala Poljake da glasaju za Karola Navrockog, nijedan visoki američki zvaničnik nije doputovao u Budimpeštu na mađarski CPAC.