William D. Hartung [ Peščanik ]

stav

Pentagon u klupi

Studenti koji su protestovali protiv izraelskog masovnog ubijanja stanovništva Gaze započeli su prošlog proljeća kampanje obustavljanja investicija u Izraelu i vratili pitanje militarizacije američkog višeg obrazovanja u žižu pažnje javnosti.

Naravno, finansijske veze između Pentagona i američkih univerziteta nisu ništa novo. Kao što je istakao Stjuart Lesli u svojoj uticajnoj knjizi Hladni rat i američka nauka (The Cold War and American Science): „U decenijama poslije Drugog svjetskog rata Ministarstvo odbrane postalo je najveći mecena američke nauke.“ Doduše, kako su rasle civilne institucije kao što je Nacionalni institut za zdravlje, udio Pentagona u federalnom istraživanju i razvoju je opadao, ali on i dalje izdvaja milijarde dolara za univerzitetsko istraživanje.

Sada su istraživanja koja finansira Pentagon ponovo u usponu zato što je pažnju Ministarstva odbrane privukao razvoj novih tehnologija kao što je oružje kojim upravlja vještačka inteligencija. Ako se tome dodaju sve intenzivnije zapošljavanje inženjera s diplomom i sklapanje partnerstava između profesora i kompanija za proizvodnju oružja, mnogi nadareni tehničari mogli bi provesti cio radni vijek služeći potrebama ratne industrije. Jedini način da se onemogući takav „vrli novi svijet“ bilo bi odlučnije suprotstavljanje javnosti vojnom preuzimanju (da tako kažemo) američkih istraživačkih i bezbjednosnih planova. A to bi zahtijevalo da naučnici i inženjeri, čije su vještine ključne za stvaranje nove generacije visoko tehnološkog oružja, pruže otpor.

Finansiranje univerziteta od Pentagona opet je u usponu i njim nisu obuhvaćene samo ustanove na koje obično sumnjamo, kao što su MIT i Univerzitet Džons Hopkins. Godine 2022, posljednje za koju su dostupni potpuni podaci, 14 univerziteta dobilo je od Pentagona najmanje 100 miliona dolara: od nevjerovatnih 1,4 milijarde (nije slovna greška) koje je dobio Džons Hopkins do impresivnih 100 miliona dolara koje je dobio Univerzitet države Kolorado. A evo i iznenađenja: dva univerziteta s najobimnijim vezama s našim oružjem budućnosti nalaze se u Teksasu – Univerzitet Teksasa u Ostinu (UT-Ostin) i Teksas A&M.

Guverner Teksasa Greg Abot i bivši sekretar vojske Rajan Makarti pojavili su se 2020. zajedno na bini na svečanosti obilježavanja godišnjice otvaranja laboratorije za robotiku na tom univerzitetu, koja je dio njegovog novog partnerstva s Komandom za modernizaciju vojske. „Ovo je nulti nivo našeg istraživanja usmjerenog na oružane sisteme koje ćemo razvijati u narednim decenijama“, rekao je tada Makarti.

Ukratko, Teksas A&M diskretno postaje baza Pentagona za istraživanje hipersonike – oružja koje će putovati pet puta brže od zvuka. Univerzitetski konzorcijum za primijenjenu hipersoniku, opremljen tunelom dugačkim jedan kilometar, izričito je posvećen nadmašivanju globalnih takmaca Amerike u razvoju vojne tehnologije naredne generacije. Pored toga, Teksas A&M je dio tima koji vodi Nacionalnu laboratoriju Los Alamos, (ne)slavno postrojenje u Nju Meksiku u kom je razvijeno i testirano prvo atomsko oružje u okviru Projekta Menhetn, pod vođstvom Roberta Openhajmera.

Drugi veliki igrači su Univerzitet Karnegi Melon, centar za istraživanje vojne primjene vještačke inteligencije, i Univerzitet Stanford, koji opslužuje sve vrste kompanija kalifornijske Silikonske doline. Ta škola rukovodi i Programom prenosa tehnologije za odbranu (TT4D), čiji je cilj prenošenje akademskih tehnologija iz laboratorije na tržište i istraživanje potencijalnih vojnih primjena novih proizvoda tehnologije.

Uz to, Pentagon agresivno nastoji da privuče nove univerzitete. U januaru 2023. sekretar odbrane Lojd Ostin najavio je osnivanje istraživačkog centra na Univerzitetu Hauard, prvog takve vrste na istorijski crnom koledžu, koje finansira Ministarstvo odbrane.

S obzirom na studentske demonstracije zbog Gaze prošlog proljeća, možda vas neće iznenaditi ni to što povećanje troškova Pentagona nailazi na sve veću kritiku među studentima i profesorima. Razlog protesta je i program Lavender koji koristi vještačku inteligenciju za povećanje broja meta koje izraelske oružane snage mogu pogoditi u datom vremenskom okviru. Današnji aktivisti ne usredsređuju se samo na kompanije koje omogućuju izraelski ratni poduhvat, već i na širu ulogu svojih univerziteta u američkom ratnom sistemu.

Na primjer, istraživanje na Univerzitetu Indijane o njegovoj povezanosti s kompanijama koje potpomažu ubijanje u Gazi preraslo je u studiju o široj podršci univerziteta vojnom sistemu u cjelini. Studentski aktivisti su otkrili da je najvažnija povezanost tog univerziteta s Centrom za mornaričko površinsko ratovanje – Divizijom kranova, čiji je zadatak da „obezbijedi nabavku, inženjersku… i tehničku podršku za senzore, ratnu elektroniku, elektronsko ratovanje i posebno oružje“. Zbog toga su studentski aktivisti pokrenuli kampanju „Kranovi dalje od kampusa“.

Nauka o smrti ili nauka za život

Diplomirani naučnici i inženjeri sve češće se suočavaju s moralnom dilemom o tome da li žele da upotrebe stečene vještine za razvijanje instrumenata smrti. Novinarka Indigo Olivje prikazala je te konflikte u nizu intervjua s diplomiranim inženjerima. Ona citira jednog inženjera na Univerzitetu zapadne Floride koji se snažno protivi takvom poslu: „Kad je riječ o inženjerstvu, mi imamo odgovornost… Svaka alatka može biti oružje… Ne želim da koristim svoj dar za proizvodnju još više bombi.“ Za razliku od njega, Kameron Dejvis, koji je 2021. diplomirao računarsko inženjerstvo na Tehničkom univerzitetu Džordžije, ispričao je kako on vidi dilemu s kojom se suočavaju mnogi mladi inženjeri: „Mnogi ljudi s kojima razgovaram o tome nisu sasvim spokojni kad rade po ugovorima za industriju odbrane, kad rade na stvarima koje će u osnovi ubijati ljude.“ Ali visoke plate u kompanijama za proizvodnju oružja „otklanjaju dobar dio naših moralnih dilema“.

Izbor s kojim se suočavaju savremena nauka i inženjerstvo nije ništa novo. Upotreba nauke u vojne svrhe ima dugu istoriju u Sjedinjenim Državama. Ali postoje i brojni primjeri naučnika koji su se oduprli opasnim ili naizgled neizbježnim vojnim šemama. Na primjer, pošto je najavio plan odbrane od projektila nazvan „Ratovi zvezda“, predsjednik Regan je 1986. obećao nešto nevjerovatno: da će izgraditi neprobojni štit koji će zaštititi Sjedinjene Države od svih projektila s nuklearnim punjenjem. Tada su fizičari Dejvid Rajt i Lizbet Gronlund poslali kolegama cirkularno pismo s molbom da odbiju učešće u radu na tom projektu. Na kraju je to pismo potpisalo više od 7.000 naučnika. Ono je zapravo razvejalo mistični oreol oko „Ratova zvezda“ i pokazalo da protest protiv militarizacije školstva nije uvijek uzaludan.

Beskrajni rat i tortura

I društvene nauke imaju dugu – i punu sukoba – istoriju veza s Pentagonom i vojnim službama.

Dva upečatljiva primjera s početka ovog vijeka su Ljudski terenski sistem (HTS) Pentagona i uloga psihologa u izradi programa mučenja povezanog s Globalnim ratom protiv terorizma, započetim poslije napada od 11. septembra invazijom na Avganistan. Cilj HTS-a u početku je bio „upoznavanje drugih kultura“ i smanjivanje jaza koji su doživljavali američki vojnici tokom anti-pobunjeničkih operacija u Avganistanu i Iraku početkom ovog vijeka. Teorija je bila da će vojno osoblje koje bolje poznaje lokalne norme i prakse uspješnije osvajati „srca i umove“ stanovništva i tako poraziti zaklete neprijatelje na njihovom terenu. Taj plan je podrazumijevao angažovanje psihologa, antropologa i naučnika iz drugih društvenih oblasti u Kadrovskim terenskim timovima, zajedno s američkim vojnicima na terenu.

Započet 2007, taj program je pokrenuo intenzivne proteste u akademskoj zajednici, a posebno žestoka debata se vodila u Američkom antropološkom udruženju. Ed Libou, izvršni direktor udruženja, tvrdio je da je njihova rasprava „uvjerila veoma veliku većinu naših članova da to prosto nije odgovoran način ponašanja za jednog profesionalnog antropologa“. Vrlo sumorni izvještaji o „rasizmu, seksualnom uznemiravanju i nezakonitom povećavanju plata“, kao i uvjerenje mnogih zapovednika da su Kadrovski terenski timovi naprosto neefikasni, doveli su do toga da vojska tiho napusti taj program 2014.

Još kontroverznija upotreba društvenih nauka za služenje ratnoj mašini bila je uloga psihologa kao savjetnika pri programima CIA za mučenje u Abu Graibu u Iraku, pritvoru u Zalivu Gvantanamo na Kubi i na drugim „mračnim mjestima“ te agencije. Džejms I. Mičel, psiholog pod ugovorom s američkom obavještajnom službom, doprinio je razvoju „proširenih tehnika ispitivanja“ koje su Sjedinjene Države koristile u „ratu protiv terora“ i čak je prisustvovao mučenju zatvorenika vodom. Program koji je razvio Mičel u saradnji s psihologom Džonom Brusom Džesenom, služio se „nasiljem, uskraćivanjem sna i ponižavanjem“.

Uloga psihologa u izradi programa CIA za mučenje izazvala je žestoku kritiku u toj profesiji. Izvještaj nezavisnih kritičara iz 2015. otkrio je da su čelnici Američkog psihološkog društva „tajno sarađivali s administracijom predsjednika Džordža V. Buša u nalaženju etičkog opravdanja za mučenje zatvorenika poslije 11. septembra“. S vremenom je postalo još jasnije da program mučenja nije samo nemoralan već i izrazito neefikasan, pošto žrtve mučenja često govore ono što ispitivači žele da čuju, pa njihova priznanja često ne odgovaraju stvarnosti.

Naravno, to je bilo tada. Danas se otpor militarizaciji nauke proširio i na sve veću upotrebu vještačke inteligencije i drugih najnovijih vojnih tehnologija. Tako je 2018. pokrenut masovan protest u Googleu kad su zaposleni saznali da kompanija radi na Projektu Mejven, komunikacijskoj mreži smišljenoj da omogući preciznije napade dronovima. Više od 4.000 naučnika i inženjera zaposlenih u Googleu potpisalo je pismo rukovodstvu kompanije u kom ga je pozvalo da se kloni saradnje s vojskom, a više desetina je dalo otkaz. Protesti su očigledno imali uticaja na kompaniju: te godine Google je objavio da neće obnoviti ugovor s Projektom Mejven i obećao da „neće razvijati ni koristiti vještačku inteligenciju“ za oružje.

Nažalost, privlačnost vojnog finansiranja bila je prejaka. Samo nekoliko godina poslije protesta zbog Projekta Mejven, Google je ponovo počeo da sarađuje s Pentagonom, kao što se kaže u izvještaju Daisuke Vakabajašija i Kejt Konger, objavljenom u New York Timesu. Njihov članak je ukazao je na to da Google pokazuje „agresivno zanimanje“ za projekat razvijanja kapaciteta za uzajamno dijeljenje podataka o ratu u oblaku (Joint Warfighting Cloud Capability), koji će pokušati da „modernizuje tehnologiju oblaka i podrži upotrebu vještačke inteligencije za sticanje prednosti na ratištu“.

U međuvremenu su mnogi radnici Googlea nastavili da se opiru takvim vojnim projektima. Pismo „radnika Googlea i Amazona koji imaju savjest“, objavljeno u Guardianu oktobra 2021, pozvalo je te kompanije da „istupe iz projekta Nimbus [taj projekat, vrijedan 1,2 milijarde dolara, podrazumijeva pružanje računarskih usluga u oblaku izraelskoj vojsci i vladi] i da prekinu sve veze s izraelskom vojskom“. U pismu je pisalo i ovo: „Taj ugovor je potpisan one nedjelje kad je izraelska vojska napala Palestince u Pojasu Gaze i ubila bezmalo 250 ljudi, među njima i više od 60 djece. Naše kompanije su se ugovorom obavezale da razvijaju tehnologiju koja će sistematsku diskriminaciju i raseljavanje Palestinaca od izraelske vojske i vlasti učiniti još surovijim i smrtonosnijim.“

Budućnost američke nauke

Mnogi naučnici izvjesno se bave raznim vrlo korisnim istraživanjima – od prevencije bolesti do stvaranja raznih vidova zelene energije – koja nemaju nikakve veze s vojskom. Ali tekući porast istraživanja oružja mogao bi ugroziti njihov rad, jer apsorbuje sve veći dio raspoloživih sredstava i privlači sve više vrhunskih talenata u vojnu sferu.

Ulozi su sada posebno visoki s obzirom na grozničavu trku da se što prije razvije oružje vođeno vještačkom inteligencijom i drugim tehnologijama u nastajanju, što povlači mnoge opasnosti, od nenamjernog masovnog ubijanja usljed kvara sistema do povećanja vjerovatnoće rata zbog mogućnosti (bar teorijske) da se ograniči broj žrtava u taboru napadača. Ukratko, neće biti lako skrenuti bujicu novca za vojna istraživanja i oružja koja polazi od Pentagona i velikih kompanija rizičnog kapitala. Uostalom, vještačka inteligencija već obavlja širok spektar vojnih i civilnih zadataka. Potpuna zabrana njenog korišćenja više nije realan cilj, ali možda se njena vojna upotreba još može ograničiti.

Takvi pokušaji su već u toku. Međunarodni odbor za kontrolu robotskog oružja (ICRAC) pozvao je na međunarodni dijalog o „akutnim opasnostima koje ti sistemi predstavljaju po mir i međunarodnu bezbjednost civila“. ICRAC precizira koje su to opasnosti: „Autonomni sistemi imaju potencijal da ubrzaju tempo rata, da ometu postojeće kontrole i propise u oblasti oružja, da povećaju opasnost od asimetričnog rata i destabilizuju regionalnu i globalnu sigurnost, [kao i da] podstaknu neselektivnu i nesrazmjernu upotrebu sile i zamagle moralnu i pravnu odgovornost za ratne zločine.“

Institut Budućnost života naglasio je da su te opasnosti vrlo ozbiljne i napomenuo da „više od 50 odsto stručnjaka za vještačku inteligenciju vjeruje da vjerovatnoća da ona dovede do našeg izumiranja iznosi 1:10“.

Umjesto da slušamo bajke o vojnoj vrijednosti vještačke inteligencije od ljudi i organizacija kojima to donosi profit, vrijeme je da obratimo pažnju na skeptike i da usporimo razvoj novih vojnih tehnologija, sve dok se ne povede razgovor na nacionalnom nivou o tome šta se njima može, a šta ne može postići. A na čelu te rasprave treba da budu naučnici.

(Autor je američki politikolog i pisac)

Mišljenja izrečena u komentaru ne odražavaju nužno stavove RTCG