Peščanik.net [ Fintan O’Toole ]

Kraj poslijeratnog poretka

U tvitu od 9. marta poljski ministar vanjskih poslova Radoslav Sikorski komentarisao je prijetnju Ilona Maska da će Ukrajini ukinuti pristup satelitskom sistemu Starlink, koji ukrajinska vojska koristi za navođenje dronova. Mask, vlasnik kompanije SpaceX koja upravlja Starlinkom, napisao je da bi se „čitava linija ukrajinskog fronta urušila ako bih isključio Starlink“. Sikorski je odgovorio da „Starlink za Ukrajinu plaća poljsko Ministarstvo za digitalizaciju, oko 50 miliona dolara godišnje. Ostavljajući po strani etiku upućivanja prijetnji žrtvi agresije, želim da kažem da ćemo, ukoliko se SpaceX pokaže kao nepouzdan pružalac usluga, potražiti drugog.“

Piše:Fintan O’Toole

Američki državni sekretar Marko Rubio ukorio je Sikorskog riječima: „Recite hvala, jer bez Starlinka Ukrajina bi odavno izgubila ovaj rat i Rusi bi već bili na granici s Poljskom.“ (Vjerovatno ne zna da Poljska već dijeli granicu s ruskom enklavom Kalinjingrad.) Mask je Sikorskom odgovorio samo: „Tišina, mali čovječe.“

Takva drskost više nije šokantna. Oponašanje je najniži oblik laskanja: Trampovi poslušnici pokazuju lojalnost vođi djetinjastim vrijeđanjem predstavnika savezničkih zemalja, na njegov uobičajeni način. Rubiovo „Recite hvala“ očigledan je pokušaj dodvoravanja Trampu, oponašajući potpredsjednika J. D. Vancea, koji je 28. februara u Ovalnom kabinetu ukorio ukrajinskog predsjednika Volodimira Zelenskog pitanjem: „Jesi li bar jednom rekao hvala?“ Maskova fraza „mali čovjek“ oponaša dobro poznate Trampove uvrede. Nekada je i sam Rubio bio meta – „mali Marco“. Infantilizacija američke unutrašnje politike proširila se na međunarodne odnose.

Prezir prema Evropi važna je oznaka pripadnosti klubu Trampovih obožavalaca: u poruci na Signalu od 14. marta, koja je procurila do Džefrija Goldberga iz „Atlantica“, ministar odbrane Pete Hegset je napisao Vensu: „Potpuno razumijem tvoje gađenje prema evropskim grebatorima. To je JADNO.“

Posebno je zanimljiv izbor mete. Vjerovatno ne postoji zemlja koja je više naklonjena Americi od Poljske. Prema istraživanju Instituta Pew, sprovedenom prošle godine u 34 zemlje na šest kontinenata, 86 odsto Poljaka ima pozitivno mišljenje o Sjedinjenim Državama – više nego u bilo kojoj drugoj zemlji, uključujući i Izrael, Ujedinjeno Kraljevstvo i Japan. Poljska je već ispunila Trampov zahtjev da evropske članice NATO-a povećaju izdvajanja za odbranu – njeni vojni izdaci već su više nego dvostruko veći od ciljnih 2 odsto BDP-a i vrlo blizu iznosu od 5 odsto koji je Tramp zatražio u januaru. Veliki dio tih izdataka odlazi na američko naoružanje i raketne sisteme PVO. Poljska je 2022. i 2023. potpisala ugovore o kupovini tenkova Abrams vrijednih više od 6 milijardi dolara i tako postala prva evropska zemlja koja ih je uvrstila u svoje oružane snage.

Ljubav prema Americi ima duboke korijene – od masovne migracije Poljaka u SAD, preko zalaganja Vudroa Vilsona za obnovu nezavisne Poljske nakon Prvog svjetskog rata, do podrške Ronalda Regana pokretu Solidarnost 80-ih. Taj osjećaj obaveze pomaže da se razumije i političko i vojno učešće Poljske čak i u najgoroj američkoj grešci ovog vijeka – invaziji na Irak 2003. Mnogi Amerikanci to su zaboravili, ali Poljska je, nakon pada Sadama Huseina, kontrolisala jednu od četiri okupacione zone u Iraku – kao znak zahvalnosti za američko prijateljstvo.

Tramp se u svom prvom mandatu zahvaljivao Poljskoj. U julu 2017, obratio se masi koja ga je s oduševljenjem dočekala na trgu Krasinski u Varšavi: „Pozdravljam narod Poljske, jedne od zemalja NATO-a koja je dostigla ciljani nivo izdvajanja za našu zajedničku odbranu. Hvala vam. Hvala Poljskoj. Moram reći da ste dali zaista veličanstven primjer i mi vam aplaudiramo.“

U isto vrijeme, uvjeravao je okupljene da njihova zemlja ima centralno mjesto u transatlantskom savezu, prema kojem je tada još pokazivao entuzijazam: „Jaka Poljska je blagoslov za narode Evrope. Jaka Evropa je blagoslov za Zapad i čitav svijet.“

U tom obrnutom svijetu, moć se ne mjeri vojnom silom ili diplomatskim uticajem, već sposobnošću da se drugi optuže za sopstvene neuspehe. Trumpov politički instinkt – i to ne samo njegov, već i mnogih u njegovom okruženju – svodi se na logiku žrtve: Amerika je žrtva svega i svakoga, posebno onih koji su joj najbliži. To se savršeno uklapa u antievropski populizam koji dominira američkom desnicom – Evropu se više ne gleda kao prostor civilizacijskog bratstva, već kao suštinsku pretnju američkoj dominaciji.

Šta iz svega toga mogu zaključiti Evropljani? Da je oslanjanje na večitu američku zaštitu iluzija – i da je fikcija posleratnog poretka, zasnovana na transatlantskoj stabilnosti i međusobnom poverenju, konačno doživela svoj kraj. Više se ne može računati na to da će Amerika uvek biti racionalan, predvidiv saveznik koji brani zajedničke interese i vrednosti. Umesto toga, Evropu čeka nova faza političkog i bezbednosnog sazrevanja.

To znači nekoliko stvari. Prvo, jačanje evropske strateške autonomije više nije luksuz, već nužnost. Odbrambena sposobnost Evrope mora postati prioritet, ne samo kroz NATO, već i kroz jače unutrašnje integracije EU u oblasti bezbednosti i odbrane. Drugo, Evropa mora razviti vlastitu geopolitičku svest i kapacitete – nezavisno od SAD – jer bi u novoj realnosti mogla biti prepuštena sama sebi. I treće, evroatlantske vrednosti više ne mogu biti podrazumevane – moraju se svesno negovati, braniti i redefinisati, jer ih populizam, kako u Americi tako i unutar same Evrope, neumorno potkopava.

Možda je upravo Trump, paradoksalno, najvažniji katalizator evropskog političkog buđenja u 21. veku. Ako evropske zemlje iskoriste ovu krizu da preispitaju svoje oslanjanje na Sjedinjene Države, možda se napokon može stvoriti istinski suveren evropski glas u globalnoj areni. U suprotnom, Evropa će ostati u stanju permanentne zavisnosti – bespomoćna pred talasima američkih promena raspoloženja.

Trampovo neprijateljstvo prema Evropskoj uniji politički se prvo manifestovalo kao entuzijastična podrška brexitu. Tokom predsjedničke kampanje 2016. i lično se identifikovao s odlukom Britanije da napusti EU. "Mnogi ljudi“, pisao je na Tviteru neposredno poslije britanskog referenduma 23. juna, „vide veliku sličnost između brexita u Velikoj Britaniji i onoga što se događa u SAD. Ljudi žele svoju zemlju nazad!“ U avgustu je to još jasnije rekao: „Uskoro će me prozvati GOSPODIN BREXIT!“ U to vrijeme su se desničari u Evropi i SAD nadali da je brexit najava raspada Evropske unije. Tramp je to i rekao u intervjuu za Times: „Mislim da ljudi žele da sačuvaju identitet, a ako mene pitate, vjerujem da će i ostali izaći.“

U prvom Trampovom mandatu, uvjerenje da je EU „neprijatelj“ isto koliko i Kina (ali daleko nižeg ranga od Rusije) povremeno je isplivalo na površinu, ali uglavnom je ostajalo u pozadini. Ponekad – kao u govoru održanom u Varšavi – bilo je potpuno prikriveno atlantističkim klišeima. Ali kod Trampa nikada ništa ne odlazi u prošlost. U drugom mandatu, Trampovi antievropski stavovi ne samo da su se oslobodili ograda koje su im nekada postavljali ostaci starog vojnog i spoljnopolitičkog establišmenta – nego su još narasli podrškom ljudi iz njegovog neposrednog okruženja.

Da odgovorim na pitanje o tome kako smo od Trampovih hvalospjeva Poljskoj 2017. stigli do nadmenog izrugivanja njegovih najbližih saradnika u 2025. godini: promijenile su se tri stvari. Prvo, to su postupak za Trampov opoziv 2019. zbog pokušaja svrgavanja Zelenskog (kao i Milerov izvještaj iz iste godine o miješanju Rusije u američke izbore 2016); sve agresivnije miješanje u evropsku unutrašnju politiku i pružanje podrške krajnje desničarskim i neofašističkim strankama; i njegov novi savez s visokotehnološkim kompanijama.

Trampovo divljenje Putinu ima dugu predistoriju, a kako sam Tramp kaže, ruskog predsjednika danas vidi kao brata po oružju s kojim rame uz rame vodi borbu protiv zajedničkih neprijatelja. „Putin je sa mnom prošao kroz pakao“, rekao je 28. februara. „Prošao je kroz lov na vještice u kom su koristili njega i Rusiju. Rusija, Rusija, Rusija, jeste li čuli za to?“ Po logici da neprijatelj mog prijatelja mora biti i moj neprijatelj, Poljska (koja je iz očiglednih razloga jedna od evropskih zemalja koje najviše strahuju od Rusije) više nije među njegovim miljenicima. Ironično, isto vojno jačanje koje je Poljsku 2017. godine učinilo Trampovom omiljenom evropskom državom, sada je čini nepoželjnom preprekom na Putinovom putu obnovljenog imperijalizma.

Drugo, Poljska je pogriješila kada je odbacila tvrdodesničarsku katoličku nacionalističku vladu (na vlasti u vrijeme Trampove posjete 2017) i zamijenila je Tuskovom koalicijom centra. Nova Trampova administracija zapravo nije odustala od Evrope, već je zainteresovana za njeno preoblikovanje po sopstvenom liku. Mask i Vens se otvoreno miješaju u evropske demokratije, podržavaju krajnje desničarske nacionalističke stranke i potkopavaju Evropsku uniju iznutra. U govoru na Minhenskoj konferenciji o bezbjednosti 14. februara, Vens je odglumio lapsus: „Gledam u Brisel, gdje komis… gdje komesari EU…“

Ovim preimenovanjem „članova komisije“ u „komesare“ dao je uljudan oblik poruci koja se još ne može sasvim jasno artikulisati: preusmjeravajući američko neprijateljstvo s Rusije na sadašnji ekvivalent komunističke prijetnje – Evropsku uniju, Vens je citirao papu Jovana Pavla I: „Ne bojte se“. Poljski papa je upotrijebio tu frazu na inauguraciji 1978, kada je ona protumačena kao izazov sovjetskoj hegemoniji nad njegovom domovinom. Vens je ponovo izvrnuo riječi da bi jedan tiranski režim zamijenio drugim: EU je novi Sovjetski Savez.

Tramp i njegovi pomagači očigledno su zaključili da je najbolji način da se novi neprijatelj uništi pružanje podrške krajnje desničarskim pokretima unutar država članica. Na dan govora u Minhenu, a samo devet dana prije saveznih izbora u Njemačkoj, Vens se u hotelu sastao s Alis Vajdel, čelnicom krajnje desničarske stranke Alternativa za Njemačku, čije samo ime upućuje na nacistički slogan („Alles für Deutschland“). U međuvremenu je odbio sastanak s izabranim njemačkim kancelarom Olafom Šolcom. U govoru je pozvao na odustajanje od takozvanog „vatrenog zida“ koji su njemačke demokratske stranke postavile da bi izolovale Alternativu za Njemačku: „Nema potrebe za takvom izolacijom“. Preporuka je bila jasna: ne samo da nema potrebe da se Njemci „plaše“ glasanja za AfD, nego bi krajnju desnicu trebalo pozvati u vladu poslije izbora.

Ta otvorena subverzija Evropske unije u bliskoj je vezi s trećom velikom promjenom: to je Trampovo partnerstvo s američkim tehnološkim gigantima. 

Ali što se time postiže? Napad američke administracije na EU nespretan je i kontraproduktivan. Tramp je bez sumnje "srušio sve evropske iluzije“ o američkim namjerama. Bez obzira na to što se događa s Ukrajinom i koliko god da je Tramp prevrtljiv u svojim hirovima, obilježavanje EU kao neprijateljske sile podrazumijeva prihvatanje logike i puta s kog nema povratka. Ne samo da Evropa više ne može računati na dobronamjernost Sjedinjenih Država, nego mora dopustiti i mogućnost aktivne zle namjere. Otvorenim nastojanjem da je razori, Tramp je Evropsku uniju prinudio da pokaže svijetu da će sve što je ne ubije učiniti jačom.

Mizogine slike na kojima počivaju antievropski stavovi američke desnice imaju važnu ulogu u toj pogrešnoj procjeni. Takve slike podržavaju temeljnu pretpostavku da je EU feminizovana i po prirodi slaba i da će se brzo slomiti pod pritiskom muževne Amerike. Ali svijet odbija da prihvati takve idiotske predrasude. EU ima sve probleme jedne složene, na pravilima utemeljene i visoko konsenzualne multilateralne organizacije. Ipak, ona je i inherentno dinamična i uspjela je da iz malog kluba šest zapadnih zemalja izraste u konglomerat od dvadeset i sedam država s ukupnom populacijom mnogo većom od one u SAD.

Za Trampovo pogrešno razumijevanje Evrope postoji očigledan presedan. Umjesto da bude vesnik propasti EU, njegov voljeni brexit je donio Velikoj Britaniji mnoštvo problema i praktično konsolidovao Evropsku uniju; čak ni krajnje desne stranke u Francuskoj i Italiji koje su koketirale s idejama o frexitu i italexitu to više ne čine. Zabavno je to što Projekat 2025, zloglasna agenda druge Trampove administracije, sadrži pritužbu da se „poslije brexita spoljna politika EU odvija bez učešća Ujedinjenog Kraljevstva, što je nepovoljan razvoj događaja za Sjedinjene Države s obzirom da je politika Ujedinjenog Kraljevstva kroz istoriju bila usklađena s mnogim američkim stavovima“. Gotovo deceniju poslije brexita, novi koordinisani pokušaji potkopavanja EU imaće daleko teže posljedice za SAD.

Te posljedice su vidljive u odgovoru budućeg njemačkog kancelara Fridriha Merca na Trampovu izdaju Ukrajine i otvoreno savezništvo s Putinom: „Moj apsolutni prioritet biće jačanje Evrope u najkraćem mogućem roku da bismo, korak po korak, stekli punu nezavisnost od SAD“. Upozorio je da političari koji ponavljaju slogan „Amerika na prvom mjestu“ rizikuju da dobiju „usamljenu Ameriku“. Merc je konzervativac i atlantista – ili je bar to bio do prošlog mjeseca. Ali, kao i gotovo svi evropski čelnici, on zna da je poslijeratni period evropske istorije sada definitivno završen.

Na kraći rok, povlačenje američkog sistema bezbjednosti ostaviće istočno krilo Evropske unije (naročito male baltičke države) opasno izloženim Putinovoj agresiji, a trgovinski rat koji je Tramp izgleda odlučio da povede oslabiće i američku i evropsku ekonomiju. Ipak, u evropskoj reakciji na te prijetnje već se naziru obrisi njene buduće nezavisnosti. Britanija će se približiti Evropi. Zemlje EU će povećati potrošnju za naoružanje – ali će osigurati da se to oružje proizvodi u Evropi, a ne u Americi. Zajedničkim zaduživanjem Evropska unija će obezbijediti velike količine novca za finansiranje zajedničke vojne potrošnje – Evropska komisija je već odlučila da obezbijedi do 150 milijardi eura za jačanje odbrambene industrije EU.

To će potencijalno imati duboke i dugoročne ekonomske implikacije. Kao što je Gideon Rahman primijetio u Financial Timesu: „Emisija zajedničkog evropskog duga nije samo sredstvo prikupljanja novca za odbranu. To je i prilika za izgradnju evra kao alternative dolaru u ulozi globalne rezervne valute. Hirovitost Trampove administracije probudila je značajan globalni apetit za alternativom američkim državnim obveznicama kao dosad najsigurnijom investicijom.“

Tramp i njegovi pomoćnici prihvataju veliki rizik vjerujući da mogu srušiti EU i zamijeniti je obnovljenom ruskom interesnom sferom na istoku i šarolikim skupom autoritarnih nacionalističkih država u zapadnoj i srednjoj Evropi.

Mnogo je vjerovatnije da će svojim angažmanom doprinijeti izgradnji jedinstvenije i nezavisnije Evropske unije na koju će Amerika imati sve manje uticaja. A kada ostane sama, Amerika će shvatiti da izolacija nije bila dobra ideja.

Fintan O'Toole je irski novinar, književni urednik i dramski kritičar